Ibrahim Kadriu
Të lidhur me zinxhirë
(Fragment nga romani “Kalorësi i Karadakut”)
Isuf Selman Seferi ishte në kontakt të shpeshtë me një Ndue Gashin; një stubllan i cili, një vit më parë kishte arritur të shkëputej nga grupi i të përsekutuarëve, të lidhurve dhe të dërguarve nëpër burgje të Prishtinës, Gjilanit e Ferizajit; të dënuar pse kishin bërë provën e hapjes së shkollës në gjuhën shqipe në Stubëll. Ndue Gashi bënte jetë kryengritësi; shëtiste nëpër lagjet e Karadakut, kapërcente malet e lugajat dhe mbante një takim të përhershëm me banorët e Stubllës, Letnicës, Terziajve, Kurexhve, Seferëve e kështu me radhë. Në kohën e ekspeditave të mëdha të osmanëve në ato anë, arrinte në pjesën më të dendur malore, në Kopilaçë, atje ku osmanët e kishin depërtimin e vështirë, mbase edhe të pamundur, por arrinte edhe në Tanushë, Debelldeh nga ku kishte mundësi vrojtimi dhe e ndjente veten të lirë në atë pjesë të lartësisë malore, të mbuluar me pyje të dendura. Ndue Gashin e njihnin të gjithë, pothuaj nga të gjitha anët e Karadakut. Gjithkund i kishte dyert çelë, nuk kishte nevojë për trokitje, as për ruajtje nga qentë e shtëpive.
Fshehja e tij në male, me përvojë kryengritësi, që ndodhi nga viti i kaluar, kishte për bazë mospajtimin me reformat të cilat osmanët i quanin Tanzimat. Ishin ato reforma të pushtetit që synonte forcimin e regjimit pushtues osman dhe ai forcim manifestohej me shtypjen ekonomike e kombëtare. Këtë qëndrim reformues Porta e Lartë i nxori në shesh, duke shtuar fatkeqësinë e shqiptarëve, duke ua hequr të gjitha të drejtat njerëzore, edhe ato të drejta që popujt tjerë nën atë pushtet i kishin. Një nga ato të drejta të cunguara ishte edhe mos lejimi i mësimit shqip, punë kjo që ishte iniciuar nga Dom Anton Marojeviq, famullitar i kishës së Letnicës dhe mik i shqiptarëve. Ai hapi shkollën shqipe në Stubëll, dhe me atë rast u nxit egërsia e pushtetarëve osmanë.
Shkaku i asaj shkolle, nga garnizoni i Gjilanit u nis njësiti i suharive, me një numër të madh të armatosur të cilët, gjatë kapërcimit të tyre nëpër fshatrat e anës së Moravës, lenin përshtypjen se para veti kishin një front të madh lufte. Derisa kapërcimi i tyre ndodhte në disa drejtime, nga ana e Remnikut dhe nga ana e Zhegrës, duke u ngjitur drejt Stubllovaçës, asaj bregore, e cila i qëndronte Stubllës si kapelë. Ajo mizëri kalorësish, e përcjellë nga banorët e asaj ane që shoqëroheshin me heshtje dhe dhembje, duke zbritur Stubllovaçës drejt rrugicave të Stubllës, që çonin te oborri i kishës, ngjalli kureshtje tek të gjithë, meqë askush nuk kishte ndonjë njoftim se ku ishte shkaku i zbritjes së tyre në katund. Mund të supozohej për ndonjë aksion të mbledhjes së tagrave o të rekrutëve, por për këtë nuk kishte ndonjë paralajmërim, sikur ndodhte herëve tjera, kur, para arritjes së ekspeditave për ndonjë kërkesë që u bëhej fshatarëve, ishte kumti i shpërndarë përmes njeriut të caktuar i cili mbante një darabuk dhe, me të mëshuar mbi të, shpjegonte edhe aksionet që do të ndodhnin të cilat, zakonisht, lidheshin me dënimet ndaj fshatarëve që u shkonin qoftë me mbledhjen e haraçit, qoftë me marrjen me dhunë të rekrutëve, apo edhe me burgimin e atyre të cilët ngrehnin kokën kundër osmanëve.
Stublla ishte vendi më i përshtatshëm për të ardhur në shprehje egërsia e pushtetarëve osmanë, e shprehur përmes ushtarëve. Çdo ekspeditë osmane në atë ambient të Karadakut përfundonte me ndonjë të rrahur, të plagosur, të burgosur, por ndodhte edhe me ndonjë të vrarë. Aparati shtetëror osman, i stacionuar në Gjilan, atë pjesë të Karadakut e konsideronte si një njollë, si një varrë të pa shëruar në organizmin e Perandorisë Osmane, prandaj çdo lëvizje e atjeshme vështrohej me një interesim të shtuar, mbase edhe me një domethënie tjetër fare nga meset tjera. Otomanëve u dukej i pakuptimtë kokëfortësia e stubllanëve e cila tek turqit vlerësohej si mos dëgjueshmëri, andaj ata nuk kursenin kohë dhe dhunë mbi ata banorë që aq shumë ishin të lidhur me kishën dhe me predikimet që ndodhnin në kishë, të cilat autoritetet osmane ishin të gatshëm t’i vlerësonin si predikime jashtë suazave të Biblës.
Ishte e vërtetë se në Kishë, në atë institucion fetar që e kishte përgjegjësinë e ruajtjes së frymës krishtere, ndodhnin edhe të gjitha veprimet tjera të cilat çonin drejt ruajtjes së dinjitetit kombëtarë, të ruajtjes së nderit familjar dhe ngritjes arsimore. Duke qenë të vendosur që ta çojnë përpara synimin e kësaj të fundit, domethënë ngritjen arsimore, për të cilën angazhohej me aq ngulm prifti i kishës së Letnicës, Antun Marojeviq, një kroat që ishte ambientuar aq shumë me familjet shqiptare, që e dinte edhe gjuhën shqipe dhe, për t’i dhënë shkas sa më tepër ngritjes së atij mesi, kishte ndërmarrë aksionin e hapjes së shkollës shqipe. Pikërisht ai veprim i priftit, ua kishte ngritur tensionin autoriteteve otomane të cilat, ndërmarrin atë aksion të pa parë rrugicave të Stubllës, dhe jo vetëm të Stubllës. Fillimisht dukej se vetëm Stubllën e kishin rrethuar, ndërkaq më vonë u përhap e vërteta atyre trysnive turke u ishin nënshtruar edhe Dunavi, Vërnaokolla, Binça e Terziajt, fshatra ku osmanët mblodhën dhe burgosën 207 burra e djem të rinj.
Ata i nxorën nga shtëpitë me vrazhdësi të pa parë. Fillimisht trokitnin në dyer të oborreve, kërkonin çeljen e tyre dhe, në raste kur nuk lajmërohej ndokush nga brendia e atyre dyerve, pasonte thyerja e dyerve; përplasja e tyre deri në thyerje dhe bëhej futja e kalorësve osman nëpër oborre. Ata nxorën të gjithë, gra, fëmijë e burra, i tërhoqën nga ato dhoma gjysmë të ndritura. I ndanë gratë dhe fëmijët, kurse ndaj burrave ushtronin rrahjen e pa mëshirshme, rrahjen deri në gjakderdhje, duke i nxjerrë në rrugica dhe duke i tubuar në oborrin e kishës.
Ndue Gashi, që kishte arritur të ikte nga ajo torturë, kishte parë kolonën e njerëzve të lidhur me zinxhirë, njërin pas tjetrit; kishte parë edhe me hekura këmbëve, duke ecur drejt Gjilanit gjithnjë nën mbikëqyrjen e kalorësve, të cilët gjatë gjithë rrugës nuk kursenin së mëshuari me kamxhik mbi trupat e tyre.
Ndue Gashi erdhi mysafir në shtëpinë e Isuf Selman Seferit, pa ditur se në atë shtëpi kremtohej lindja e djalit të Isufit.
Ai e njihte edhe më parë Isuf Selman Seferin dhe, disa herë brenda vitit të ndodhur në ikje, kishte fjetur në shtëpinë e tij, kurse atë ditë, pa ditur fare se çfarë festohej, trokiti në derë të Isuf Selman Seferit. Iu bashkua të tjerëve në aheng dhe, me atë rast, meqë u përmenden stubllanët, i erdhi radha t’i tregonte Isuf Selman Seferit dhe të tjerëve që ishin aty, se, të mbeturit gjallë nga rrahjet në burgje, ashtu të lidhur osmanët i kishin dërguar në Anadoll, në Filedare dhe Brusë. Nuk dinte saktë se sa ishte numri i të arriturve atje, por e dinte se edhe gjatë rrugëtimit andej, duke kaluar nëpër Shkup, Selanik e Stamboll, kishte të vrarë. Ai numri i fillimit prej 207 meshkujve, ishte pakësuar dukshëm dhe askush askujt nuk i kishte dhënë përgjegjësi, bile as familjeve të tyre që vazhdonin të prisnin kthimin e burrave dhe vëllezërve.
-Ore Ndue, - iu drejtua Isuf Selman Seferi, - a po dihet ore se ku ishte shkaku i vërtetë i marrjes së tyre?
-Shkolla, hapja e shkollës në gjuhën shqipe ishte shkak. Prifti ynë u angazhua të na i mësonte fëmijët të shkruanin e lexonin shqip, por...
-Kjo nuk durohet më, - tha Isuf Selman Seferi me atë zërin e tij kumbues, duke shikuar para këmbëve të bërë kryq, thua se fliste veç për veti. – Na duhet një afri e të gjithëve, pavarësisht a gjunjëzohemi para Kuranit apo para Biblës, që të jemi më të fortë, që ta nderojmë gjakun, gjuhën dhe historinë e përbashkët. Një jemi Ndue, dhe kjo na jep shkas për nderim të shoqi-shoqit.
-Po, bre, baca Cufë, pajtohem. Degët e një trungu nuk bën të prehen, sepse trungu thahet pastaj, bëhet cung i pa vlerë. Ka shumë njerëz që nuk u intereson trungu, e aq më pak u interesojnë degët që vazhdimisht i prenë pa mëshirshëm... – tha Ndue Gashi.
-Unë një gjë mund ta them, o Ndue, - vazhdoi Isuf Selman Seferi, - e di se me prerjen e degëve do përcëllohemi. Po t’u preheshin degët drurëve, malet do mbeteshin djerrinë. E kam ndërmend të shkoj në Stubëll e Letnicë, t’i vizitoj familjet që kanë mbetur pa burrat dhe vëllezërit e tyre...
-Do të jetë gjest burrëror, baca Cufë. Uroj rrugë të mbarë andej. Me dëshirë edhe unë do vija, do të shoqëroja, por më kërkojnë. Kjo jetë kaçaku nuk më pëlqen, por jam i shtrënguar, njësoj sikur janë të shtrënguar edhe shumë të tjerë me të cilët takohemi maleve...
Fshehja e tij në male, me përvojë kryengritësi, që ndodhi nga viti i kaluar, kishte për bazë mospajtimin me reformat të cilat osmanët i quanin Tanzimat. Ishin ato reforma të pushtetit që synonte forcimin e regjimit pushtues osman dhe ai forcim manifestohej me shtypjen ekonomike e kombëtare. Këtë qëndrim reformues Porta e Lartë i nxori në shesh, duke shtuar fatkeqësinë e shqiptarëve, duke ua hequr të gjitha të drejtat njerëzore, edhe ato të drejta që popujt tjerë nën atë pushtet i kishin. Një nga ato të drejta të cunguara ishte edhe mos lejimi i mësimit shqip, punë kjo që ishte iniciuar nga Dom Anton Marojeviq, famullitar i kishës së Letnicës dhe mik i shqiptarëve. Ai hapi shkollën shqipe në Stubëll, dhe me atë rast u nxit egërsia e pushtetarëve osmanë.
Shkaku i asaj shkolle, nga garnizoni i Gjilanit u nis njësiti i suharive, me një numër të madh të armatosur të cilët, gjatë kapërcimit të tyre nëpër fshatrat e anës së Moravës, lenin përshtypjen se para veti kishin një front të madh lufte. Derisa kapërcimi i tyre ndodhte në disa drejtime, nga ana e Remnikut dhe nga ana e Zhegrës, duke u ngjitur drejt Stubllovaçës, asaj bregore, e cila i qëndronte Stubllës si kapelë. Ajo mizëri kalorësish, e përcjellë nga banorët e asaj ane që shoqëroheshin me heshtje dhe dhembje, duke zbritur Stubllovaçës drejt rrugicave të Stubllës, që çonin te oborri i kishës, ngjalli kureshtje tek të gjithë, meqë askush nuk kishte ndonjë njoftim se ku ishte shkaku i zbritjes së tyre në katund. Mund të supozohej për ndonjë aksion të mbledhjes së tagrave o të rekrutëve, por për këtë nuk kishte ndonjë paralajmërim, sikur ndodhte herëve tjera, kur, para arritjes së ekspeditave për ndonjë kërkesë që u bëhej fshatarëve, ishte kumti i shpërndarë përmes njeriut të caktuar i cili mbante një darabuk dhe, me të mëshuar mbi të, shpjegonte edhe aksionet që do të ndodhnin të cilat, zakonisht, lidheshin me dënimet ndaj fshatarëve që u shkonin qoftë me mbledhjen e haraçit, qoftë me marrjen me dhunë të rekrutëve, apo edhe me burgimin e atyre të cilët ngrehnin kokën kundër osmanëve.
Stublla ishte vendi më i përshtatshëm për të ardhur në shprehje egërsia e pushtetarëve osmanë, e shprehur përmes ushtarëve. Çdo ekspeditë osmane në atë ambient të Karadakut përfundonte me ndonjë të rrahur, të plagosur, të burgosur, por ndodhte edhe me ndonjë të vrarë. Aparati shtetëror osman, i stacionuar në Gjilan, atë pjesë të Karadakut e konsideronte si një njollë, si një varrë të pa shëruar në organizmin e Perandorisë Osmane, prandaj çdo lëvizje e atjeshme vështrohej me një interesim të shtuar, mbase edhe me një domethënie tjetër fare nga meset tjera. Otomanëve u dukej i pakuptimtë kokëfortësia e stubllanëve e cila tek turqit vlerësohej si mos dëgjueshmëri, andaj ata nuk kursenin kohë dhe dhunë mbi ata banorë që aq shumë ishin të lidhur me kishën dhe me predikimet që ndodhnin në kishë, të cilat autoritetet osmane ishin të gatshëm t’i vlerësonin si predikime jashtë suazave të Biblës.
Ishte e vërtetë se në Kishë, në atë institucion fetar që e kishte përgjegjësinë e ruajtjes së frymës krishtere, ndodhnin edhe të gjitha veprimet tjera të cilat çonin drejt ruajtjes së dinjitetit kombëtarë, të ruajtjes së nderit familjar dhe ngritjes arsimore. Duke qenë të vendosur që ta çojnë përpara synimin e kësaj të fundit, domethënë ngritjen arsimore, për të cilën angazhohej me aq ngulm prifti i kishës së Letnicës, Antun Marojeviq, një kroat që ishte ambientuar aq shumë me familjet shqiptare, që e dinte edhe gjuhën shqipe dhe, për t’i dhënë shkas sa më tepër ngritjes së atij mesi, kishte ndërmarrë aksionin e hapjes së shkollës shqipe. Pikërisht ai veprim i priftit, ua kishte ngritur tensionin autoriteteve otomane të cilat, ndërmarrin atë aksion të pa parë rrugicave të Stubllës, dhe jo vetëm të Stubllës. Fillimisht dukej se vetëm Stubllën e kishin rrethuar, ndërkaq më vonë u përhap e vërteta atyre trysnive turke u ishin nënshtruar edhe Dunavi, Vërnaokolla, Binça e Terziajt, fshatra ku osmanët mblodhën dhe burgosën 207 burra e djem të rinj.
Ata i nxorën nga shtëpitë me vrazhdësi të pa parë. Fillimisht trokitnin në dyer të oborreve, kërkonin çeljen e tyre dhe, në raste kur nuk lajmërohej ndokush nga brendia e atyre dyerve, pasonte thyerja e dyerve; përplasja e tyre deri në thyerje dhe bëhej futja e kalorësve osman nëpër oborre. Ata nxorën të gjithë, gra, fëmijë e burra, i tërhoqën nga ato dhoma gjysmë të ndritura. I ndanë gratë dhe fëmijët, kurse ndaj burrave ushtronin rrahjen e pa mëshirshme, rrahjen deri në gjakderdhje, duke i nxjerrë në rrugica dhe duke i tubuar në oborrin e kishës.
Ndue Gashi, që kishte arritur të ikte nga ajo torturë, kishte parë kolonën e njerëzve të lidhur me zinxhirë, njërin pas tjetrit; kishte parë edhe me hekura këmbëve, duke ecur drejt Gjilanit gjithnjë nën mbikëqyrjen e kalorësve, të cilët gjatë gjithë rrugës nuk kursenin së mëshuari me kamxhik mbi trupat e tyre.
Ndue Gashi erdhi mysafir në shtëpinë e Isuf Selman Seferit, pa ditur se në atë shtëpi kremtohej lindja e djalit të Isufit.
Ai e njihte edhe më parë Isuf Selman Seferin dhe, disa herë brenda vitit të ndodhur në ikje, kishte fjetur në shtëpinë e tij, kurse atë ditë, pa ditur fare se çfarë festohej, trokiti në derë të Isuf Selman Seferit. Iu bashkua të tjerëve në aheng dhe, me atë rast, meqë u përmenden stubllanët, i erdhi radha t’i tregonte Isuf Selman Seferit dhe të tjerëve që ishin aty, se, të mbeturit gjallë nga rrahjet në burgje, ashtu të lidhur osmanët i kishin dërguar në Anadoll, në Filedare dhe Brusë. Nuk dinte saktë se sa ishte numri i të arriturve atje, por e dinte se edhe gjatë rrugëtimit andej, duke kaluar nëpër Shkup, Selanik e Stamboll, kishte të vrarë. Ai numri i fillimit prej 207 meshkujve, ishte pakësuar dukshëm dhe askush askujt nuk i kishte dhënë përgjegjësi, bile as familjeve të tyre që vazhdonin të prisnin kthimin e burrave dhe vëllezërve.
-Ore Ndue, - iu drejtua Isuf Selman Seferi, - a po dihet ore se ku ishte shkaku i vërtetë i marrjes së tyre?
-Shkolla, hapja e shkollës në gjuhën shqipe ishte shkak. Prifti ynë u angazhua të na i mësonte fëmijët të shkruanin e lexonin shqip, por...
-Kjo nuk durohet më, - tha Isuf Selman Seferi me atë zërin e tij kumbues, duke shikuar para këmbëve të bërë kryq, thua se fliste veç për veti. – Na duhet një afri e të gjithëve, pavarësisht a gjunjëzohemi para Kuranit apo para Biblës, që të jemi më të fortë, që ta nderojmë gjakun, gjuhën dhe historinë e përbashkët. Një jemi Ndue, dhe kjo na jep shkas për nderim të shoqi-shoqit.
-Po, bre, baca Cufë, pajtohem. Degët e një trungu nuk bën të prehen, sepse trungu thahet pastaj, bëhet cung i pa vlerë. Ka shumë njerëz që nuk u intereson trungu, e aq më pak u interesojnë degët që vazhdimisht i prenë pa mëshirshëm... – tha Ndue Gashi.
-Unë një gjë mund ta them, o Ndue, - vazhdoi Isuf Selman Seferi, - e di se me prerjen e degëve do përcëllohemi. Po t’u preheshin degët drurëve, malet do mbeteshin djerrinë. E kam ndërmend të shkoj në Stubëll e Letnicë, t’i vizitoj familjet që kanë mbetur pa burrat dhe vëllezërit e tyre...
-Do të jetë gjest burrëror, baca Cufë. Uroj rrugë të mbarë andej. Me dëshirë edhe unë do vija, do të shoqëroja, por më kërkojnë. Kjo jetë kaçaku nuk më pëlqen, por jam i shtrënguar, njësoj sikur janë të shtrënguar edhe shumë të tjerë me të cilët takohemi maleve...
